Το παράδοξο των αρκούδων της Πίνδου να προτιμούν τους στύλους της ΔΕΗ κι όχι τα δέντρα - όπως οι συνάδελφοί τους, σ' όλο τον κόσμο - για να... ξύνονται, επέτρεψε στους επιστημονικούς συνεργάτες της ΜΚΟ «Αρκτούρος» να συλλέξουν γενετικό υλικό με πολύτιμες πληροφορίες για τις συνήθειές τους, έχοντας ως απώτερο στόχο την προστασία αυτού του απειλούμενου, από τα έργα των ανθρώπων, είδους.
Η αρκούδα είναι ένα από τα πιο αγαπημένα ζώα-σύμβολα της παγκόσμιας πανίδας που, ενώ δεν ήταν ποτέ στην πραγματικότητα σύντροφος του ανθρώπου, βρίσκεται καθημερινά (από τα πρώτα χρόνια του 20ου αι. - περισσότερες πληροφορίες μπορείτε να βρείτε εδώ - ως τις μέρες μας) σαν παιχνίδι και «φίλος» στα χέρια εκατομμυρίων παιδιών.
Όμως, η αγάπη των παιδιών δεν εμποδίζει τους γονείς τους, όλους εμάς τους ενήλικες δηλαδή, να επεκτείνουμε μέρα με τη μέρα τις δραστηριότητές μας εις βάρος του δικού της οικοσυστήματος, θέτοντας σε κίνδυνο την επιβίωση ενός από τα πιο όμορφα και χαριτωμένα δείγματα του ζωικού βασιλείου.
Τα αποτελέσματα της συμβίωσης αρκούδας-ανθρώπου μόνο επιτυχή δεν μπορούν να χαρακτηριστούν, με τον τελικό απολογισμό πάντοτε εις βάρος της αρκούδας.
Στη χώρα μας πολύ μελάνι έχει χυθεί τα τελευταία χρόνια, με αφορμή τα προβλήματα τα οποία προκαλούν στις έτσι κι αλλιώς λιγοστές αρκούδες που απέμειναν στη χώρα μας (το νοτιότερο σημείο της Ευρώπης στο οποίο απαντάται πληθυσμός αυτού του ζώου) τα μεγάλα οδικά έργα για την κατασκευή της Εγνατίας Οδού στην περιοχή της Πίνδου, όπου ζει ο μεγαλύτερος αριθμός «ελληνικών» αρκούδων.
Η έντονη παρουσία ανθρώπων και μηχανημάτων μέσα στο βιότοπο της αρκούδας, παρά τα μέτρα που έχουν ληφθεί, αποτελεί σημαντική απειλή, καθώς αυτή η δραστηριότητα παρεμποδίζει την ελεύθερη διακίνηση των ζώων.
Έρευνες των επιστημόνων έχουν δείξει ότι μια ενήλικη αρκούδα χρειάζεται ως και 500 τετραγωνικά χιλιόμετρα βιότοπου για να καλύψει τις ανάγκες της σε τροφή και καταφύγιο.
Αν δεν τα βρει, λόγω του ότι οι οδικοί άξονες και τα συνοδά έργα δημιουργούν φράγματα τα οποία εμποδίζουν την επικοινωνία μεταξύ των ζώων, οι πληθυσμοί απομονώνονται και παρατηρούνται φαινόμενα αιμομιξίας, με μοιραία συνέπεια την εξαφάνιση του είδους.
Τα ειδικά κολάρα συγκέντρωσης και ασύρματης μετάδοσης πληροφοριών θέσης που φοράνε πλέον πολλές καφέ αρκούδες στην ευρύτερη περιοχή της Πίνδου, επιτρέπουν στους επιστήμονες των περιβαλλοντικών οργανώσεων να μελετήσουν τη συμπεριφορά και τις μετακινήσεις τους, ώστε να προτείνουν τα κατάλληλα μέτρα προστασίας τα οποία θα επιτρέψουν στο «μεγαλύτερο ελεύθερο θηλαστικό» της Ευρώπης τη συμβίωση με τους ανθρώπους, με όσο το δυνατόν λιγότερα προβλήματα και για τους δυο.
Ευαισθησίες και δράσεις
Μόλις τα τελευταία χρόνια, ξεκίνησε η ουσιαστική ευαισθητοποίησης της κοινής γνώμης, στο πλαίσιο της ευρύτερης προσπάθειας διάσωσης της φύσης και της άγριας ζωής, στον πλανήτη μας. Απειλούμενο είδος στον τόπο μας, με πληθυσμό κάτω των 100 ατόμων πριν από 20 χρόνια, η αρκούδα ήταν φυσικό να γίνει αμέσως «σημαία» αυτής της κίνησης.
Μη-Κυβερνητικές περιβαλλοντικές Οργανώσεις, όπως ο «Αρκτούρος» έκαναν διαβήματα και παραστάσεις, επέμειναν, φώναξαν και πολλές φορές εισακούστηκαν. Η χάραξη και ο τρόπος κατασκευής της Εγνατίας, για παράδειγμα, άλλαξε (με σημαντικό πρόσθετο κόστος, είναι αλήθεια), προκειμένου να προσαρμοστεί στις ανάγκες προστασίας της. Δημιουργήθηκαν «πράσινες» γέφυρες, κοιλαδογέφυρες και υπόγειοι διάδρομοι, για να διευκολύνουν τη μετακίνηση και τη συναναστροφή των ζώων.
Μάλιστα, η Εγνατία Οδός ΑΕ και άλλοι φορείς - ανάμεσά τους και η εταιρία κινητής τηλεφωνίας Vodafone - συνέβαλαν εις χρήμα και είδος στις έρευνες με στόχο την προστασία της αρκούδας και τη διερεύνηση των επιπτώσεων από την κατασκευή του αυτοκινητοδρόμου Ε-65, που θα συνδέσει την περιοχή της Λαμίας με εκείνη των Γρεβενών, του μεγαλύτερου βιότοπου της αρκούδας στην Ελλάδα, καθώς εκεί ζει ένας αρκετά μεγάλος και υγιής πληθυσμός.
Οι έρευνες ξεκίνησαν αρχικά με απλή τηλεμετρία, δηλαδή η παρακολούθηση της αρκούδας γινόταν με περιλαίμια που περνούσαν σε κάποια ζώα, προκειμένου να ελέγχονται οι κινήσεις τους. Παλιότερα, τα «κολάρα» αυτά εξέπεμπαν σήμα με VHF beeper, όμως η πρόοδος της τεχνολογίας επέτρεψε τον εφοδιασμό τους με πιο προηγμένα συστήματα, τα οποία περιλαμβάνουν δέκτη GPS κι ένα μικρό σκληρό δίσκο, στον οποίο καταγράφεται το στίγμα του ζώου.
Μόλις αυτό βρεθεί σε περιοχή η οποία καλύπτεται από δίκτυο GSM (της Vodafone, στη συγκεκριμένη περίπτωση), φεύγει ένα μήνυμα SMS με τα στοιχεία προς το σταθμό βάσης του «Αρκτούρου», απ' όπου οι επιστήμονες παρακολουθούν την πορεία του.
Σήμερα, όπως μας είπαν στελέχη της περιβαλλοντικής οργάνωσης, αυτό συνεχίζεται σε περιορισμένη κλίμακα, προκειμένου να μη στρεσάρονται οι αρκούδες, παρότι έχει καταβληθεί προσπάθεια να μην τις ενοχλεί το «κολάρο».
Όμως, ακόμα κι αν είχαν όλες «κολάρο», κάτι πρακτικά αδύνατο, το πρόβλημα παραμένει: πόσος, έστω και κατά προσέγγιση, είναι ο πληθυσμός τους; Το νούμερο θεωρείται απαραίτητο για τις μελέτες σχετικά με την προστασία, αλλά και τη μελλοντική διαχείριση του είδους, με στόχο τη διασφάλιση της βιοποικιλότητας.
Καινοτομική λύση μέσω ΔΕΗ...
Η λύση βρέθηκε έπειτα από μια τυχαία παρατήρηση, όπως συμβαίνει συχνά, και «γέννησε» μια καινοτομική προσέγγιση: ενώ σ' όλο τον κόσμο οι αρκούδες πάνε και ξύνονται στα δέντρα, οι δικές μας και ιδιαίτερα οι αρσενικές στην περιοχή των Γρεβενών έχουν μια αδυναμία στους στύλους της ΔΕΗ, μαρκάροντας (σε συνδυασμό με έντονες νυχιές στο ξύλο) μ' αυτό τον τρόπο την περιοχή τους.
Καταστρώθηκε, λοιπόν, ολόκληρη ερευνητική στρατηγική, με στόχο την καταμέτρηση του πληθυσμού των αρκούδων στην ευρύτερη περιοχή της Πίνδου και τη δημιουργία ενός Ελληνικού Μητρώου Αρκούδων (Hellenic Bear Register).
Καταγράφηκαν 4500 στύλοι, σε πέντε περιοχές, οι θέσεις τους περάστηκαν σε εφαρμογή Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων (GIS) και εντοπίστηκαν οι «δημοφιλέστεροι» (συνήθως σε περάσματα) που αποτέλεσαν το πρώτο δίκτυο δειγματοληψίας.
Επάνω τους καρφώθηκε συρματόπλεγμα σε ρόλο τριχοπαγίδας, που απέφερε γρήγορα σημαντικά δείγματα τριχών. Από τις ρίζες τους συγκεντρώνεται γενετικό υλικό, το οποίο περνάει μαζικά από γενετική ανάλυση στο εξωτερικό, με τη χρήση εξαιρετικά υψηλής τεχνολογίας.
Τα αποτελέσματα, που ουσιαστικά αποτελούν τη γενετική ταυτότητα του ζώου, σε συνδυασμό με το στίγμα του προσφέρουν πολύτιμα στοιχεία στους επιστήμονες, καθώς προκύπτουν συμπεράσματα για τα είδη και τις συγγένειες των αρκούδων, τον τρόπο διαβίωσης και τις προτιμήσεις τους.
Ευχάριστη έκπληξη, ο απολογισμός
Η συγκριτική μελέτη των στοιχείων ξάφνιασε ευχάριστα τους επιστήμονες του «Αρκτούρου», καθώς ταυτοποιήθηκαν τουλάχιστον 200 διαφορετικές αρκούδες, αριθμός δηλαδή πολύ μεγαλύτερος του αναμενομένου.
Μάλιστα, αν σκεφτεί κανείς πως όσες καταγράφηκαν ήταν σε ποσοστό 80% αρσενικές, ενώ η αναλογία αρσενικών-θηλυκών υπολογίζεται ότι είναι περίπου ίση, τίποτα δεν αποκλείει ο συνολικός αριθμός αρκούδων στη χώρα μας να φτάνει τα 300 ζώα.
Σ' αυτά θα πρέπει να προστεθεί κι ένας μικρότερος πληθυσμός περίπου 30 αρκούδων που ζουν στην περιοχή της Ροδόπης (Δράμα και Ξάνθη), αλλά δεν έχουν την ίδια προτίμηση για τους στύλους της ΔΕΗ, όπως εκείνες της Πίνδου: εκεί, λιγότερο από το 5% των στύλων έχει σημάδια από νύχια και τρίχες, ενώ στα Γρεβενά έχει το 80%!
Σήμερα, στο πλαίσιο ενός μακροχρόνιου ερευνητικού προγράμματος που θα συνεχιστεί ως το τέλος του 2009, συνεχίζονται οι καταγραφές στις περιοχές Γρεβενών, Τρικάλων, Φλώρινας, Άσκιου και Γράμμου.
Οι πέντε τομείς στην ευρύτερη περιοχή της Πίνδου, απ' όπου οι επιστήμονες του «Αρκτούρου» συγκεντρώνουν γενετικό υλικό των αρκούδων, είναι αυτοί της Φλώρινας, του Άσκιου, του Γράμμου, των Γρεβενών και των Τρικάλων.
Πραγματοποιούνται τακτικές δειγματοληψίες από βιολόγους σε 250 «σταθμούς».
Τα αποτελέσματα κρίθηκαν ιδιαίτερα ελπιδοφόρα, γι' αυτό κι από την άνοιξη του 2008 το πρόγραμμα επεκτάθηκε εκτός συνόρων (αφού, έτσι κι αλλιώς, οι αρκούδες δεν αναγνωρίζουν σύνορα στις μετακινήσεις τους...), σε συνεργασία με βιολόγους από την Αλβανία και τα Σκόπια, «αποδίδοντας» άλλες 15 μετακινούμενες αρκούδες.
Στόχος είναι πλέον ένα συνολικό πρόγραμμα προστασίας της αρκούδας για τα ΒΔ Βαλκάνια, με τη συμπαράσταση της International Bear Association και διαφόρων ΜΚΟ.
Ενιαίο οικοσύστημα
Αναμφισβήτητα έχει σημειωθεί σημαντική πρόοδος σε σχέση με τον πληθυσμό των 100 ζώων που υπήρχαν στην Ελλάδα, πριν από 20 χρόνια. Όχι μόνο ανακόπηκε η «κατηφόρα», αλλά τριπλασιάστηκε ο πληθυσμός τους, χάρη στην ευαισθητοποίηση του κοινού, παρά τα προβλήματα με αυτοκινητιστές, φοβισμένους χωρικούς και λαθροκυνηγούς, που στοιχίζουν τη ζωή σε αρκετές αρκούδες κάθε χρόνο...
Όμως, η ανθρώπινη επέκταση μέσα στους βιότοπους συνεχίζεται.
Στους αυτοκινητόδρομους μπορεί να άλλαξε η χάραξη και να κατασκευάστηκαν υποδομές φιλικές προς τις αρκούδες, όμως αυτό αρκεί;
Ποιος θα «εκπαιδεύσει» τις αρκούδες, που βρίσκουν τα μονοπάτια τους κομμένα από μπαριέρες, αλλά και τους οδηγούς με τους οποίους βρίσκονται αντιμέτωπες;
Τα ατυχήματα με θύματα αρκούδες που χτυπήθηκαν ενώ προσπαθούσαν να περάσουν δρόμους, πληθαίνουν.
Κι ακόμα, ποιος θα πείσει τους φοβισμένους γεωργούς και κτηνοτρόφους, που έτσι κι αλλιώς τα βγάζουν δύσκολα πέρα, για το σωστό τρόπο αντιμετώπισης μιας αρκούδας; Ειδικά τώρα που αυτές βγαίνουν και εκτός περιοχής.
Τον τελευταίο καιρό αρκούδες έκαναν την εμφάνισή τους σε νοτιότερα σημεία, όπως η περιοχή της Λαμίας και ο Όλυμπος (άραγε, λόγω των προβλημάτων στις παραδοσιακές δικές τους;) - τώρα φτάνουν σε μέρη όπου δεν έχει παρουσιαστεί αρκούδα από πολλές δεκαετίες.
Θα πρέπει να μάθουν να μην τις φοβούνται, αφού έτσι κι αλλιώς, θα αποζημιωθούν για τις όποιες ζημιές τους.
Οι άνθρωποι της υπαίθρου και όλοι μας θα πρέπει να κατανοήσουμε ότι είμαστε μονάδες του ίδιου οικοσυστήματος, πως μπορούμε και πρέπει να ζήσουμε μαζί αρμονικά.
Η αρκούδα αντιπροσωπεύει κάτι ξεχωριστό για τον κόσμο μας, όντας το μεγαλύτερο θηλαστικό που ζει ελεύθερο στην ήπειρό μας.
Πρέπει να την προστατεύσουμε, ώστε τα παιδιά μας και τα εγγόνια μας να γνωρίσουν αυτό το υπερήφανο ζώο όπως πραγματικά είναι κι όχι σαν ένα χνουδωτό ζωάκι, που απλώς τους κάνει συντροφιά το βράδυ, στο κρεβάτι τους...
